همه چیز درباره نوروفیدبک
برای پاسخ دادن به این سوال که نوروفیدبک چیست و چگونه کار می‌کند، در مرحله اول باید چند مورد را برای شما توضیح دهیم. در این مطلب ابتدا به سراغ معنی واژه نوروفیدبک می‌رویم و بعد از آن به نحوه عملکرد مغز و سپس عملکرد دستگاه نوروفیدبک می‌پردازیم. در آخر نیز با مزایای استفاده از نوروفیدبک آشنا خواهیم شد.
معنای واژه نوروفیدبک
کلمه نوروفیدبک یا Neurofeedback که آن را به اختصار NFB می‌نامند، از دو کلمه نورون (Neuron) و فیدبک (feedback) مشتق شده است. نورون‌ها سلول‌های تخصصی هستند، که در قسمت مغز و سیستم عصبی بدن فعالیت می‌کنند. این سلول‌های عصبی وظیفه ارسال و دریافت پیام را در مغز و سیستم عصبی سراسر بدن به عهده دارند. کلمه فیدبک هم در زبان فارسی به معنای بازخورد است. پس نوروفیدبک به معنی بازخوردهای عصبی است. در مجموع می‌توان گفت، نوروفیدبک نوعی بازخورد عصبی است.
دستگاه نوروفیدبک چیست؟
دستگاه نوروفیدبک در رده پیشرفته‌ترین دستگاه‌های پزشکی نوین قرار دارد. روش درمانی نوروفیدبک یکی از جدیدترین روش‌های درمان بیماری‌ها، افزایش قدرت ذهن، دقت، تمرکز و توجه و مهارت‌ها در افراد است. این دستگاه همچنین در موارد دیگری مانند تحقیق و پژوهش، ارزیابی مغزی و غیره کاربرد دارد.
امواج مغزی
برای اینکه ببینیم دستگاه نوروفیدبک چگونه کار می‌کند و چگونه بیماری‌ها را درمان می‌کند، ابتدا باید با نحوه عملکرد مغز آشنا شویم.
مغز دارای میلیاردها سلول نورون است، که این سلول‌ها از طریق پدیده الکترو شیمیایی با هم در ارتباط هستند. پدیده الکتروشیمی به واکنش‌های شیمیایی می‌گویند که در اثر عبور جریان الکتریکی اتفاق می‌افتد، یا اینکه یک واکنش شیمیایی باعث ایجاد جریان الکتریکی می‌شود. نورون‌ها وظیفه انتقال پیام‌های عصبی را بر‌عهده دارند. فعالیت این سلول‌ها که در جهت نقل و انتقال پیام رخ می‌دهد، باعث تولید امواج مغزی می‌شود و به دلیل فعالیت سیستم حسی، حرکتی و شناختی در مغز ما، انواع امواج مغزی به صورت مداوم در حال تولید شدن هستند. ممکن است در یک بخش از مغز هم‌زمان تعداد زیادی جریان الکتریکی در حال شکل‌گیری باشد. در مغز ما انواع امواج مغزی وجود دارند که آن‌ها را بر اساس فرکانسشان نام گذاری می‌کنند، مانند: دلتا، آلفا، بتا و غیره.
بیوفیدبک چیست؟
اکنون که با امواج مغزی آشنا شده‌ایم، باید به این نکته بپردازیم که نوروفیدبک چیست و چگونه عمل می‌کند؟
نوروفیدبک یا همان بازخورد عصبی، زیرمجموعه و در واقع شکل خاصی از بیوفیدبک است. بیوفیدبک یا بازخورد زیستی، روشی است که دستگاه به دریافت و ثبت علائم زیستی بدن می‌پردازد و با کمک آن به شما می‌آموزد که چگونه عملکردهای بدن مانند ضربان قلب را با کمک ذهن کنترل کنید. بیوفیدبک یک شیوه‌ی تکمیل‌کننده یا حتی جایگزین برای دارودرمانی است. در روش بیوفیدبک سیگنال‌های بیولوژیک بدن مانند تنفس، فشار خون، تعریق، انقباضات عضلانی، ضربان قلب، امواج مغزی و غیره ثبت می‌شود، تا به این وسیله ما با آگاهی از وضعیت بدن خود بتوانیم فعالیت‌های غیرارادی بدنمان را کنترل کنیم.
نگاهی کوتاه به دستگاه نوروفیدبک
دستگاه‌های نوروفیدبک هم به همان شکلی که گفته شد، اما به صورت تخصصی برای مغز عمل می‌کنند و برای نظارت، اندازه‌گیر‌ی و آموزش امواج مغزی طراحی شده‌اند. یعنی به‌وسیله ثبت امواج الکتریکی مغز، یک سری اطلاعات درباره مشکلات، نواقص، مدل و آرایش امواج مغزی به دست می‌آورد. سپس با دادن اطلاعات به درمانگر و درمانجو، به برطرف کردن مشکلات مغزی و یا تقویت مغز می‌پردازد و به نوعی خودتنظیمی را به فرد آموزش دهد. نکته جالب درباره نوروفیدبک این است که در واقع این روش نوعی آموزش به مغز توسط خود مغز است. سوال این است که دستگاه‌های نوروفیدبک چگونه این کار را می‌کنند؟
همان‌طور که گفتیم مغز دنیای امواج است، که هر کدام از این امواج در شرایط و حالت مختلفی ایجاد می‌شوند. این امواج باید دارای یک الگو و نظم خاصی باشند تا ما دچار دردسر نشویم. برای مثال پژوهش‌های زیادی نشان داده است مغز افرادی که دچار افسردگی هستند، امواج بتا در نیمکره راست بیش از اندازه فعالیت دارد و در نیمکره چپ نیز امواج آلفا فعالیت بیش‌ازحد دارد. بنابراین برای مقابله با افسردگی در این فرد می‌توان با استفاده از روش نوروفیدبک امواج بتا در نیمکره راست را کاهش داد یا امواج آلفای نیمکره چپ را کمتر کرد.
نوروفیدبک دستگاهی است که امکان کنترل‌کردن و مسیردهی امواج مغزی را برای ما فراهم می‌کند. نوروفیدبک با آگاه‌کردن فرد از عملکرد ناخودآگاه، امکان کنترل عملکرد ناخودآگاه را به صورت خودآگاه فراهم می‌کند. این کنترل با روش شرطی کردن مغز انجام می‌شود.
کنترل امواج ناخودآگاه مغز به‌صورت خودآگاه
مناسب یا نامناسب بودن کارکرد مغز ما، باعث طبیعی یا غیرطبیعی بودن امواج مغزی تولیدشده می‌شود. بعضی عقیده دارند اختلالات مختلف روانی در حقیقت به‌خاطر کارکرد نامناسب بخش‌های مختلف مغز است، که باعث تولید الگوی نادرست امواج مغزی می‌شود. در نتیجه مغز انسان هم مانند هر سیستم پیچیده دیگری نیاز به تنظیم و رفع نواقص دارد. نکته جالب این است که مغز این توانایی را دارد که خود را تنظیم و کارکردش را بهینه کند. تنها کافی است که از وضعیت خود آگاه شود. دستگاه نوروفیدبک با اطلاعاتی که از امواج مغزی به ما می‌دهد، به مغز کمک می‌کند وضعیت خود را بشناسد و اشکالات و ناهنجاری‌هایی را که در امواج مغزی دارد، رفع کند. بنا به گفته پژوهشگران، اختلال اضطراب از اولین مواردی بود که به روش درمان با نوروفیدبک پاسخ داد.
عملکرد دستگاه نوروفیدبک
برای استفاده از دستگاه نوروفیدبک ابتدا شخص روی صندلی مخصوص و راحتی می‌نشیند و سنسورهایی که حسگر یا الکترود نامیده می‌شوند، به وسیله چسب مخصوص این کار، روی نقاط مشخصی از سر او قرار می‌گیرد. این سنسورها، فعالیت الکتریکی سلول‌های مغز را ثبت و در قالب امواج مغزی به شکل‌های مختلفی مثل نمودارهای رنگی، یا در بیشتر موارد در قالب یک بازی کامپیوتری یا فیلم ویدئویی شبیه‌سازی‌شده، به او نشان می‌دهند. سپس از شخص خواسته می‌شود تا آرام باشد و به صفحه کامپیوتری که جلویش قرار دارد نگاه کند. سپس سعی کند، برای مثال پخش یک فیلم یا هدایت یک بازی کامپیوتری را بدون استفاده از دست و تنها با امواج مغزی انجام دهد.
به این شکل، او با دیدن پیشرفت یا توقف بازی، یعنی همان گرفتن امتیاز یا ازدست‌دادن آن، یا تغییراتی که در صدا یا پخش فیلم به وجود می‌آید، از شرایط مطلوب یا نامطلوب امواج مغزی خود آگاه می‌شود. به این ترتیب او سعی می‌کند وضعیت تولید امواج مغزی خود را اصلاح کند تا بتواند بازی یا فیلم مورد علاقه‌اش را ادامه دهد. این دستگاه الگوهای امواج مغزی شخص را پردازش می‌کند و در صورتی که این الگوها مناسب باشد، او در بازی جلو می‌رود و در غیر این صورت شکست می‌خورد. به این ترتیب او یاد می‌گیرد که مثلاً در شرایط اضطراب چگونه می‌تواند مغز خود را طوری تنظیم کند که آرامش را جایگزین اضطراب کند.
یک مثال دیگر:
اگر قرار است در یک بیمار مضطرب موج آلفا (موج آرامش‌بخش) را افزایش دهیم، بازی در صورتی پیش می‌رود که موج آلفا از یک حد مشخصی بیشتر شود. اینکه چه امواجی در مغز افزایش و چه امواجی کاهش یابند، کاملاً بستگی به مشکل هر فرد دارد و درمانگر آن را در طول جلسه تنظیم می‌کند.
دستگاه نوروفیدبک برای درمان چه اختلالاتی کاربرد دارد؟
از این روش می‌توان به منظور بهبود اختلالات زیر استفاده کرد:
- بیش‌فعالی (کمبود توجه)
- ناتوانی‌های‌یادگیری
- صرع
- هراس و اختلالات اضطرابی
- اختلالات مربوط به سوء مصرف مواد مخدر
- افسردگی
- مدیریت استرس
- میگرن
- سندرم تورت
- اختلالات خواب
- شب ادراری
- لکنت زبان
- ناخن جویدن
مزایای نوروفیدبک
- نوروفیدبک روشی کاملاً ایمن و بدون هیچ عارضه جانبی است
- توانمندی‌های شناختی را افزایش می‌دهد
- اثرات درمانی آن برای مدت طولانی پایدار است
- نیازی به مصرف دارو و تحمل عوارض آن وجود ندارد
- روشی کم تهاجم بدون درد و خونریزی به شمار می‌رود
- تحمل این روش برای کودکان آسان‌تر است
- این درمان خیلی سریع موجب تغییر رفتار فرد خواهد شد
- موجب تنظیم کل فعالیت‌های مغز خواهد شد
این مطلب را هم بخوانید: بازی درمانی چیست؟
سخن پایانی
در انتها باید گفت نوروفیدبک یک فرایند آموزشی است، که در آن مغز خودتنظیمی را یاد می‌گیرد و پس از چندین جلسه تمرین و تکرار می‌تواند با آرایش صحیح و جدیدی از امواج مغزی به فعالیت روزانه خود ادامه دهد. نکته آخر اینکه این نوع آموزش ماندگاری بسیار بالایی دارد، درست مثل زمانی که بعد از یادگرفتن دوچرخه‌سواری شما دیگر این مهارت را فراموش نخواهید کرد و لازم نیست برای هر بار سوارشدن به دوچرخه به نحوه پدال‌زدن فکر کنید بلکه به‌طور ناخودآگاه این کار را انجام می‌دهید و در ضمن، احتمالا تا آخر عمر هم آن را فراموش نمی‌کنید.
اکنون شما بگویید، آیا از اطرافیان کسانی را می‌شناسید که این نوع درمان را انجام داده باشد؟ تجربه آن‌ها چیست؟
دیدگاهتان را بنویسید